Łukasiewicz Jan Józef Ignacy (1822–1882), farmaceuta, wynalazca lampy naftowej, twórca polskiego przemysłu naftowego. Ur. 8 III w Zadusznikach w obwodzie tarnowskim (dziś pow. mielecki), był synem Józefa i Apolonii ze Świetlików. Ojciec jego, ubogi szlachcic, powstaniec kościuszkowski, po latach pracy jako oficjalista dworski w Dynowie nad Sanem i w Chorzelowie pod Mielcem, wydzierżawił od E. Denkera w l. 1817–30 z dominium baranowskiego Zaduszniki nad Wisłą, Zachwiejów i Czajkową. Ł. był najmłodszym z pięciorga dzieci. Atmosfera domu rodzinnego była patriotyczna i demokratyczna, pierwszym nauczycielem Ł-a był były pułkownik W. P. A. Woysym-Antoniewicz, rezydent w domu ojca. W l. 1832–6 uczęszczał Ł. do gimnazjum w Rzeszowie, dokąd matka przeniosła się wskutek śmierci ojca i kupiła kamienicę, z której się utrzymywała. Ł. przerwał naukę szkolną i rozpoczął praktykę farmaceutyczną jako uczeń w aptece A. Swobody w Łańcucie. W r. 1840 złożył w Rzeszowie egzamin na pomocnika aptekarskiego. Przez A. Tarłowskiego, chemika i kontrolera fabryki spirytusu oświetleniowego, Ł. znalazł się w zasięgu Stowarzyszenia Ludu Polskiego, z którego następnie wyłoniła się Konfederacja Powszechna Narodu Polskiego. Z organizacją tą Ł. miał kontakt już w r. 1837. Nieostrożność jednego z konspiratorów, A. Wilama, spowodowała aresztowanie Tarłowskiego i Wilama w r. 1840 oraz pierwsze dochodzenia policyjne w stosunku do Ł-a, zakończone wciągnięciem go do kartotek policyjnych jako politycznie podejrzanego.
W r. 1841 przeniósł się Ł. do apteki obwodowej E. Hübla w Rzeszowie i tu w lipcu 1845 poprzez W. Solmana nawiązał kontakt z E. Dembowskim, który zaprzysiągł go jako agenta Centralizacji Tow. Demokratycznego Polskiego na Rzeszów i zobligował do przygotowywania powstania w rejonie Rzeszowa. W listopadzie t. r. podporządkowany F. Wiesiołowskiemu, kontaktował się z nim, a w dn. 13–17 II 1846 odbył przedpowstaniowy objazd obwodu. Już jednak 19 II 1846 został aresztowany, osadzony w więzieniu rzeszowskim, a wybuch powstania w tej części kraju sparaliżowany. W więzieniu przebywał Ł. do 8 V 1847, broniąc się zgrabnie i wytrwale wszystkiemu zaprzeczając, aczkolwiek obciążały go wyniki rewizji, zeznania współoskarżonych, tajne kontakty z rodziną. Przeniesiony do więzienia karmelickiego we Lwowie, bronił się dalej konsekwentnie, a ponieważ E. Dembowski już nie żył i F. Wiesiołowski przyjął na siebie całą winę, Ł. został 27 XII 1847 z braku dowodów zwolniony z więzienia, z obowiązkiem zamieszkania we Lwowie u brata Franciszka, prawnika i urzędnika magistratu, i meldowania się na policji.
Dopiero 15 VIII 1848 dostał Ł. pracę w jednej z największych i najlepszych wówczas aptek w Galicji Piotra Mikolascha we Lwowie. Tu powstał w r. 1850 rękopiśmienny Manuscript, podręczny almanach farmaceutyczny, cenny dokument aptekarskiej pracy Ł-a. Poparciu Mikolascha zawdzięczał niechętnie mu udzielone zezwolenie władz na dalsze studia farmaceutyczne na UJ w Krakowie, gdzie w l. 1850–2 wysłuchał trzy semestry. Tu po raz pierwszy prof. geologii L. Zejszner zwrócił mu uwagę na możliwości wyzyskania właściwości ropy naftowej. Wyczerpanie się oszczędności spowodowało prośbę Ł-a o skrócenie ustawowego czasu studiów do roku, czemu się sprzeciwił F. Sawiczewski, który jednak zaprotegował go do pracy w fabryce ałunu Wertenholza w Dąbrowie nad Przemszą, tak że trzeci semestr na UJ Ł. studiował raczej formalnie. Ostatni obowiązkowy semestr (letni 1852) studiował chemię analityczną na uniwersytecie wiedeńskim, gdzie po złożeniu pracy u K. Radtenbachera z zakresu chemii węglowodorów Baryta et anilinum uzyskał magisterium farmacji. Zaraz wrócił do apteki Mikolascha i tu rozpoczął się nowy etap jego życia poświęcony zainteresowaniom naftą.
Choć ropa naftowa znana była od dawna na Podkarpaciu, wykorzystywana jako lek zwierzęcy i smar do osi, choć przed Ł-em sporadycznie ją destylowano, jemu pierwszemu w Polsce i na świecie udało się ją wyzyskać do oświetlenia i stworzyć nową gałąź przemysłu. Jesienią 1852 kazał Mikolasch Ł-owi i jego koledze Janowi Zehowi przeanalizować ropę naftową, której właśnie kilka beczek dostarczyli handlarze drohobyccy. Po jej rozgatunkowaniu metodami aptecznymi otrzymano oczyszczoną ropę naftową, którą zidentyfikowano z drogim, importowanym z Włoch specyfikiem farmaceutycznym Oleum Petrae album. Ł. zorganizował wówczas spółkę z Mikolaschem i Zehem dla fabrykacji tego specyfiku z surowców krajowych, objechał kilka miejscowości w Samborskiem i Kołomyjskiem, znanych z występowania tam ropy, i zakupił kilka tysięcy garnców. Po przedestylowaniu tego materiału Mikolasch zaoferował ten lek po niskich cenach wielu krajowym i zagranicznym aptekom. Spotkał go jednak zawód, zamówienia były niewielkie.
Wtedy Ł. wpadł na pomysł wyzyskania posiadanych zapasów dla celów oświetleniowych, co jednak wymagało dalszego destylowania. Zastosowali obaj z Zehem destylację frakcjonowaną; z ropy podgrzewanej w kotłach bez dostępu powietrza przy temperaturze 200° C, pozbawionej frakcji lekkich, benzynowych i cięższych, jak oleje, smary, parafina, asfalt, otrzymali w r. 1852 naftę (zwaną przejściowo od używanego wówczas terpentynowego preparatu oświetleniowego nową kamfiną); dalsza rafinacja nafty następowała za pomocą stężonego kwasu siarkowego i z kolei roztworu sody, co w zasadzie utrzymało się do dziś. Była to pierwsza metodyczna destylacja ropy na świecie. Z kolei już sam Ł. musiał skonstruować odpowiednią lampę, gdyż dotychczasowe olejne, pinolinowe czy kamfinowe eksplodowały przy użyciu w nich nafty. W r. 1853 skonstruował prototypową lampę cylindryczną, w której płomień podsycało powietrze od dołu poprzez ażurowy palnik, bezpieczeństwo zapewniał silny oddzielony zbiornik z grubej blachy, ekonomiczność spalania nafty zapewniał porowaty knot, a równy i silny blask płomienia kominek z miki; przy jej konstruowaniu korzystał Ł. z pomocy blacharza lwowskiego A. Bratkowskiego. Pierwsza lampa naftowa zapłonęła w marcu 1853 w aptece Mikolascha, a 31 VII t. r. oświetlono nimi szpital powszechny we Lwowie i przy jej świetle po raz pierwszy wykonano operację chirurgiczną; tę datę uważa się za powstanie przemysłu naftowego. Jednak Ł. nie ogłosił drukiem swego odkrycia, natomiast w dwa lata później B. Silliman iun. z Yale College dokonał metodycznego rozbioru ropy i opublikował to, co dłuższy czas nauka światowa uważała za odkrycie nafty.
Pierwsza spółka naftowa Ł-a rozpadła się jednak t. r. Ł. postanowił się przenieść bliżej terenów roponośnych i z początkiem 1854 r. osiadł w Gorlicach jako pracownik, a wkrótce jako dzierżawca miejscowej apteki. Tu zgłosił się do niego T. Trzecieski, właściciel Polanki (pow. Krosno), i namówił go do założenia kopalni ropy na terenie znanej od dawna z wysięków ropy Bóbrki, należącej do jego sąsiada K. Klobassy Zręckiego. Tu powstała w r. 1854 pierwsza w Polsce i na świecie kopalnia ropy naftowej, a Ł. wkroczył na nowy dla siebie teren wiertnictwa naftowego. Początkowo zastąpił kopanie płytkich dołków i rowów ręcznym kopaniem głębszych rowów i studni przy pomocy łopaty i kilofa. Zarazem musiał w r. 1856 założyć pierwszą na świecie rafinerię nafty w Ulaszowicach pod Jasłem, gdyż przerabianie ropy na skalę przemysłową nie mogło się odbywać w aptece choćby ze względu na niebezpieczeństwo pożarowe. Sytuacja Ł-a była wtedy ciężka, niewielkie dochody pochłaniały inwestycje i pożary, tak że w r. 1856 starał się o posadę kasjera miejskiego w Gorlicach, której mu odmówiono jako politycznie skompromitowanemu. W r. 1857 wydzierżawił aptekę w Jaśle, ale gdy w r. n. chciał nabyć aptekę w Gorlicach, znowu sprzeciwiła się temu policja. Mimo to stanął pod koniec t. r. do konkursu na otwarcie nowej apteki w Brzostku, co mu wreszcie zatwierdzono. Zorganizował ją i sprzedał po paru miesiącach, gdyż dowiercenie się większej ilości ropy w Klęczanach oraz poważne zamówienia nafty na oświetlenie dworców w Wiedniu i na Kolei Północnej pozwoliły żywić nadzieję na rozwój przemysłu naftowego. W r. 1859 wszedł w spółkę z A. i E. Zielińskimi, którzy w Klęczanach w Nowosądeckiem dowiercili się doskonałej ropy, i wybudował drugą w Galicji rafinerię nafty. Wkrótce jednak był Ł. bliski całkowitego wycofania się z przemysłu naftowego. Śmierć jedynej córki Marianny pod koniec 1859 r., a wnet potem pożar rafinerii w Ulaszowicach, a zarazem wyczerpanie złóż w Klęczanach załamały go zupełnie, tak że postanowił się przenieść do teściów pod Dobrzyń. Gdy jednak w Bóbrce dowiercono się większej ilości ropy, w r. 1861 przystąpił do spółki na lat 10 bogaty K. Klobassa Zręcki, a Trzecieski umożliwił zbudowanie trzeciej rafinerii w Polance; obaj wspólnicy powierzyli Ł-owi dyrekcję kopalni w Bóbrce i kierownictwo rafinerii w Polance za wysokie wynagrodzenie i odsetki od czystego zysku. Pionierski okres polskiego przemysłu naftowego miał się ku końcowi.
Już w r. 1865 odkupił Ł. od H. Bobrowskiej, teściowej Klobassy, położony w sąsiedztwie Bóbrki majątek Chorkówkę z Leśniówką, który znakomicie zagospodarował i w którym wybudował dużą i już całkowicie bezpieczną czwartą rafinerię nafty, co się okazało tym konieczniejsze, że rafineria w Polance w r. 1865 spłonęła. Wnet potem spółka, zawarta bez żadnego dokumentu, rozwiązała się ok. r. 1871; kopalnia w Bóbrce przeszła w całkowite władanie Klobassy, ale Ł. pozostał do śmierci jej dyrektorem z wszelkimi pełnomocnictwami, a jej ropę przerabiał we własnej rafinerii. Oba te zakłady stały się pierwszą szkołą praktyczną dla polskich techników naftowych. Już w r. 1862 sprowadził Ł. do Bóbrki H. Waltera, który ręczne kopanie szybów zastąpił wierceniem udarowym ręcznym świdrem na żerdziach i przy zastosowaniu nożyc wolnospadowych Fabiana. W r. 1864 nawiązał Ł. kontakt z Juliuszem Nothem, górnikiem i geologiem, który pomagał mu w ustaleniu kierunku dalszych wierceń. W r. 1872 zaangażował Ł. przedsiębiorcę wiertniczego Amerykanina A. Faucka, który wprowadził do Bóbrki linowe wiercenie udarowe metodą pensylwańską, co się jednak nie przyjęło, a poza tym maszyny parowe. Napęd parowy pozwalał na odwiercanie szybów głębszych, 200-metrowych, i na odkrycie dalszych roponośnych pokładów.
W r. 1872 wysłał Ł. do Stanów Zjednoczonych na studia geologiczne i naftowe swego współpracownika i następcę A. Jabłońskiego; po powrocie w r. 1873 z Ameryki wprowadził on ulepszone świdry, pierwsze metody zamykania wód głębszych, rurowanie otworów rurami żelaznymi i ulepszanie tzw. «dzwonem Jabłońskiego». Sam Ł. zrezygnował ostatecznie w r. 1870 z dzierżawy apteki w Jaśle i poświęcił się przemysłowi naftowemu. W Ropiance (pow. Krosno) zorganizował kilka kopalń, których ropę przerabiał w Chorkówce: jedną w spółce z T. Trzecieskim i S. Glazorem, drugą z J. Nothem, trzecią z A. Osieckim. W r. 1873 założył w spółce z A. Faukkiem kopalnię w Wójtowej (pow. Gorlice). W r. 1874 otworzył w spółce z K. Klobassą Zręckim i M. Fedorowiczem koleją kopalnię w Ropie (pow. Gorlice) i tam wybudował piątą rafinerię, wreszcie w r. 1880 dalsze kopalnie w Wilszni i Smerecznem (pow. Krosno) w spółce z W. Milowiczem. Obfitość ropy zagłębia bobreckiego naprowadziła go na pomysł jej magazynowania w dołach gliniastych, a doświadczenia rafineryjne do właściwego urządzenia rafinerii i ulepszenia przeróbki ropy (wykorzystywał tylko naftę i frakcje cięższe, natomiast benzyna i gaz ziemny nie miały wtedy zastosowania). Musiał też dbać o zbyt i reklamę swych produktów, sprzedając ropę na zamówienia hurtowne, prowadził też sklep naftowy w Krakowie i miał stałych odbiorców w innych miastach, a nawet w Warszawie; zabiegał o oceny wybitnych chemików, jak Radtenbachera w Wiedniu; eksponował swe wyroby na wystawach w Jaśle w r. 1858, na międzynarodowej w Wiedniu w 1873 i krajowej we Lwowie w 1877, otrzymując medale i dyplomy. Gdy przemysł naftowy począł się rozszerzać, Ł. dążył do zrzeszenia przemysłowców naftowych w Galicji; w r. 1877 przewodniczył pierwszemu kongresowi naftowemu we Lwowie, w 1880 stanął na czele zorganizowanego przez siebie Krajowego Tow. Naftowego dla Opieki i Rozwoju Przemysłu i Górnictwa Naftowego w Galicji. Dzięki Ł-owi powstało w r. 1882 pierwsze polskie pismo naftowe „Górnik”.
Ł. był posłem na sejm krajowy w l. 1877–81 (wybrany 24 X 1876 w Krośnie). Reprezentował okręg gmin wiejskich Krosno–Dukla–Żmigród. W sejmie należał do klubu lewicy demokratycznej, której przewodniczył zaprzyjaźniony z nim T. Merunowicz. W r. 1878 wygłosił Ł. w sejmie swe główne przemówienie dotyczące przemysłu naftowego, które spowodowało kilka uchwał w tej sprawie. Z inicjatywy Ł-a zmieniono ustawę o kopalniach, co umożliwiło zaangażowanie prywatnych kapitałów w rozwój nowego przemysłu. Od r. 1880 Ł. przewodniczył komisji górniczej, a od 1881 komisji naftowej, współpracował z komisjami podatku gruntowego i kultury krajowej. W r. 1880 na jego wniosek przyznał sejm krajowy pierwsze poważne subwencje na wiercenia poszukiwawcze w rejonie Gorlic i Grybowa oraz na opracowanie map geologicznych Galicji; uchwalił również subwencje na stypendia z zakresu górnictwa i technologii nafty, na utworzenie wydziału naftowego w krakowskiej Akademii Technicznej. W r. 1882 sejm krajowy uchwalił ustawę o uregulowaniu stosunków prawnych w przemyśle naftowym, o ulgach podatkowych dla niego i o ochronie celnej przed ropą rumuńską i amerykańską. Kilkakrotnie też opowiadał się Ł. za rozbudową szkół, występował w sprawie dobrych polskich podręczników gimnazjalnych, zniesienia propinacji, rozbudowy dróg, kolei, uregulowania hipotek chłopskich, ochrony prawnej małoletnich sierot chłopskich, ustawy budowlanej dla miast galicyjskich (1880), ale przede wszystkim w sprawach naftowych. Współpracował z lwowskimi pismami demokratycznymi: „Gazeta Narodowa” i „Ojczyzna”. Z jego inicjatywy utworzono przy Wydziale Krajowym w r. 1878 Radę Górniczą, etat inżyniera górniczego Wydziału Krajowego, w r. 1880 komitet galicyjski dla podniesienia przemysłu krajowego i jego ochrony przed naciskiem obcych kapitałów; dla ochrony robotników ustanowiono sąd w Borysławiu.
Jako członek rady i wydziału powiatowego w Krośnie od r. 1868 doprowadził Ł. do tego, że w całym powiecie były najlepsze w Galicji drogi i mosty. W Chorkówce i Bóbrce założył w r. 1866 «Kasy Brackie», tj. instytucje ubezpieczeniowe dla robotników, wypłacające im zasiłki chorobowe, wypadkowe, renty inwalidzkie. By wyrwać chłopów z rąk lichwiarzy, założył dla udzielania krótkoterminowych bezprocentowych pożyczek kasy gminne, których wkrótce powstało wiele we wsiach powiatów Krosno, Sanok, Jasło i Brzozów. Dla robotników w Bóbrce i w Chorkówce pobudował łaźnie, ochronki, w Bóbrce leczniczy zakład kąpielowy jodowo-bromowy. Propagował sadownictwo, drogi publiczne obsadzał drzewami owocowymi, w całym Krośnieńskiem finansował zakładanie sadów chłopskich. Własny majątek zorganizował nowocześnie i wzorowo w kierunku hodowlanym (bydło, owce). W Chorkówce zbudował szkoły: powszechną i koronkarską, oraz kaplicę, a wraz z K. Klobassą Zręckim szkoły powszechne w Bóbrce, Zręcinie i Żeglcach oraz duży kościół w Zręcinie, zainicjował też powstanie pierwszej polskiej szkoły górniczej naftowej, utworzonej w Ropiance po jego śmierci. Dom Łukasiewiczów był azylem dla wielu potrzebujących, przede wszystkim dla powstańców 1863 r., których poza tym Ł. zatrudniał w pierwszej kolejności. Ł. nie odmawiał też nikomu pomocy, a skrypty dłużne co jakiś czas niszczył. «Ojciec Łukasiewicz», jak go powszechnie nazywano, był człowiekiem skromnym, z zażenowaniem przyjmował zaszczyty: jak szambelanię papieską, złoty medal od przemysłu naftowego galicyjskiego w 25-lecie zapalenia pierwszej lampy, austriacki Order Żelaznej Korony i papieski Św. Grzegorza, członkostwa honorowe Tow. Lekarzy Galicyjskich i Tow. Aptekarzy we Lwowie, Bratnich Pomocy Studentów Politechniki Lwowskiej i akademii rolniczej śląskiej w Prószkowie, Galicyjskiego Tow. Pedagogicznego, Tow. Tatrzańskiego, Krajowego Tow. Naftowego, obywatelstwa honorowe miast Jasło i Krosno. Ł. zmarł 7 I 1882 w Chorkówce, pochowany został w Zręcinie.
Ł. był od r. 1857 żonaty ze swą siostrzenicą Honoratą ze Stacherskich, która przy pomocy sprowadzonej z Poznania instruktorki założyła w Chorkówce w r. 1876 szkołę koronkarską dla 12 uczennic, którą sama prowadziła. Po stracie jedynej córki Marianny Łukasiewiczowie przyjęli na wychowanie Walentynę Antoniewicz.
Popiersie w kościele w Zręcinie; Portret przez A. Grabowskiego w sali Miejskiej Rady Narodowej w Krośnie; Posąg dłuta J. Raszki z r. 1932 w Krośnie; Medal ku czci Ł-a z r. 1878 przez A. Malinowskiego w Muz. Farmac. w Kr.; Tablica z popiersiem wykonanym przez W. Przedwojewskiego z r. 1953 w Gorlicach; – W. Enc. Powsz., (PWN, fot.); Słow. Geogr.; – Bełza W., Iwonicz i jego okolica, W. 1885 s. 101–20; Cząstka J., Górnictwo naftowe. Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich, Kat. 1961 II 108–39; Dębski J., Chemia na usługach człowieka, W. 1956 s. 133–4; tenże, I. Ł., W. 1955; Estreicher T., Jan Zeh. Zapomniany pionier przemysłu naftowego, W. 1935; Fabiański J., Rozwój polskiego wiertnictwa i wydobywania ropy i gazu, „Przemysł Naftowy” 1929 s. 326–8; Jubileusz stulecia polskiego przemysłu naftowego, „Wiad. Naftowe” 1893 nr 9; Kwiatkowski E., Dzieje chemii i przemysłu chemicznego, W. 1961 s. 299; Laskowski K., I. Ł. jako spiskowiec i więzień stanu, „Wiad. Naftowe” 1893 nr 7 (fot.); Łodziński W., Jak dawniej kopano i wiercono za ropą, „Przemysł Naftowy” 1928 s. 558 i n.; Olszewski S., Ważniejsze momenty z działalności Krajowego Towarzystwa Naftowego, „Przemysł Naftowy” 1929 s. 303–4; Orlewski J., Spisek w aptece, W. 1959 (fot.); Pilecki J., Działalność i znaczenie I. Ł-a w pionierskim okresie przemysłu naftowego 1852–1861, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol. S. D Z. 3, 1962 s. 1–32; tenże, Polski Prometeusz, „Problemy” 1954 nr 6 s. 390–9; Proń S., Museum Poloniae Pharmaceuticum, W. 1967; Przyrowski Z., Światło z ziemi, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” 1958 nr 4 s. 644–50; Rachwał S., Z dziejów techniki magazynowania i transportu ropy naftowej w Polsce, Wr. 1967 s. 8, 10, 16; Reske W., I. Ł. 1822–1882, W. 1962 (fot.); tenże, Rękopisy aptekarskie I. Ł-a, „Acta Poloniae Pharmaceutica” 1959 nr 1 s. 63–72 (fot.); Romanowski H., W setną rocznicę zapalenia pierwszej lampy naftowej, „Problemy” 1953 s. 59–62 (fot.); Sarna W., Opis powiatu krośnieńskiego, Przemyśl 1898; Szujski J., Tytus Trzeciecki, Kr. 1894; Tomanek L., I. Ł., twórca przemysłu naftowego w Polsce, wielki inicjator, wielki jałmużnik, Miejsce Piastowe 1928 (fot.); Waliduda A., Wiertnictwo naftowe od czasów Ł-a, „Problemy” 1954 nr 6 s. 400–5; Wawrzyczek W., Twórcy chemii, W. 1959 s. 249–53; – Rok 1846 w Galicji. Materiały źródłowe, Wyd. J. Sieradzki i Cz. Wycech, W. 1958; Spraw. stenogr. sejmu krajowego galicyjskiego 1877–82; Szematyzmy Król. Galicji, 1865–82; – „Farmacja Pol.” 1953 s. 257–9 (H. Ellert); „Gaz. Pol.” 1880 nr 34; „Kłosy” T. 34: 1882 nr 874; „Wiad. Naftowe” 1962 nr 2 s. 42–3 (J. Cząstka); – Arch. PAN Oddz. w Kr.: Materiały J. Pileckiego nr 64–105.
Stanisław M. Brzozowski